Gmina Chełmiec przygotowując załączniki do wniosku o zmianę statusu miejscowości Chełmiec opracowała historiografię miejscowości Chełmiec. Jest bardzo ciekawe opracowanie przygotowane przez Pana Grzegorza Olszewskiego – znanego historyka z Polskiego Towarzystwa Historycznego w Nowym Sączu. Wczytując się w tą ciekawą lekturę w pierwszej kolejności natrafić można na ciekawostkę historyczną, otóż pierwsza wzmianka źródłowa, która wymienia nazwę omawianej tutaj wsi, pochodzi z 6 lipca 1280 r. Księżna krakowska Kunegunda w momencie fundowania klasztoru św. Klary w Starym Sączu, uposażyła zakon zespołem dóbr ziemskich. W dokumencie z tegoż dnia wymienione zostały owe wioski. Między innymi wspomniano tam właśnie o Chełmcu: …quarum hec sunt nomina: […] Chelmecz…4 Od tej dyplomy liczymy obecnie istnienie Chełmca – czyli 12 lat przed powstaniem Nowego Sącza.
Autor wspomnianego opracowania historycznego wspomina także o znacznym uszczupleniu terytorialnym i ludnościowym miejscowości Chełmiec. W 1942 r. - władze niemieckie przyłączają do Nowego Sącza część Chełmca – Helenę. Już od lipca 1945 r. - od czasu zakończenia wojny miało miejsce dążenie lokalnej społeczności do zwrotu Heleny do Chełmca. Mieszkańcy osiedla Helena pisali w lipcu 1945 r. do Wydziału Powiatowego i podkreślali, że osiedle zostało przymusem oderwane od Chełmca, i przez Niemców dołączone do Nowego Sącza. Do dziś zresztą u wielu mieszkańców tej dzielnicy miasta istnieje tęsknota do dawnej miejscowości (być może dlatego, że jest wrażenie, że sam Nowy Sącz traktuje do dziś to osiedle jakby zostało mu „darowane” na siłę…).
Informujemy że Gmina Chełmiec posiada prawa autorskie do niniejszego opracowania i zezwala wszystkim na wykorzystanie jego treści w całości lub w części do prac dyplomowych, artykułów prasowych, na potrzeby związane z promocją gminy i inne. Zgodnie z decyzją wójta gminy Chełmiec to opracowanie jest dobrem wspólnym wszystkich mieszkańców gminy Chełmiec i ma służyć ich potrzebom.
„Grzegorz Olszewski to absolwent historii UJ, autor wielu artykułów historycznych, publikuje w „Roczniku Sądeckim”, „Almanachu Sądeckim”, „Almanachu Łąckim” i „Sądeczaninie”. Członek redakcji „Almanachu Łąckiego” w latach 2009-2012, a także członek Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii, w latach 1997-1999. Autor książek: Jazowsko. Dzieje wsi (2009)(ISBN 978-83-604806-0-1), Więźniowie KL Auschwitz z powiatu nowosądeckiego (2012)(ISBN 97-883-625504-0-1) i rozdziału w książce Śladami podziemia. Działalność niepodległościowa w rejonie Tęgoborza w latach 1939–1953 (2013)(ISBN 97-883-626285-4-4). Grzegorz Olszewski jest także Laureatem Honorowej Nagrody im. Szczęsnego Morawskiego „Sądecczyzna” z roku 2013 za książkę „Więźniowie KL Auschwitz z powiatu nowosądeckiego”.
Źródło: portal Sądeczanin”
Historiografia miejscowości Chełmiec – najciekawsze daty:
- epoka brązu 2000 – 1000 p.n.e. - są ślady osadnictwa, odsłonięto cmentarzysko i grodzisko z tego okresu;
- 6 lipca 1280 r. - pierwsza pisemna wzmianka o Chełmcu, Księżna krakowska Kunegunda w momencie fundowania klasztoru św. Klary w Starym Sączu, uposażyła zakon zespołem dóbr ziemskich w tym wioską Chełmiec;
- 8 listopada 1292 r. - poświadczenie króla Wacław II w Krakowie, wystawiając zapis, w którym dokumentował: Chelmecz;
- 1 marca 1296 r. - dokument wystawiony w Sączu przez księżną Gryfinę. Zapisano w nim nie tylko nazwę wsi, ale podano ponadto, że znajdował się wówczas w niej niewielki młyn oraz karczma;
- 4 października 1448 r. - dokument wystawiony w Krakowie, na mocy tego aktu biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki dokonywał erygowania nowosądeckiej kolegiaty, na mieszkańców Chełmca ustanowiona została doroczna opłata którą mieli płacić plebanowi sądeckiemu;
- 1530 r. - wspomniano w rejestrze poborowym o istnieniu w Chełmcu młyna o jednym kole;
- 1564 r. - Zanotowano w lustracji wsi, że ówcześnie płacono ogółem z każdego łanu po 4 grosze, dodatkowo dawano też z każdego łanu po jednej ćwiertni żyta i po dwie ćwiertnie owsa – jako sep;
- 1596 r. - w aktach wizytacyjnych wymieniono kościół był pod wezwaniem św. Heleny w Chełmcu;
- 1629 r. - Zanotowano w lustracji wsi, że funkcjonowało wtedy 13½ opodatkowanych łanów kmiecych, było 3 komorników z bydłem i 1 komornik bez bydła i działał 1 młyn;
- 1698 r. - Zanotowano w lustracji wsi, że w Chełmcu hodowano 32 krowy. Działały w Chełmcu już dwa młyny. Chełmiec posiadał już wtedy nie tylko chmielnik, ale i cały prosperujący browar;
- 1783 r. - początek osiedlania się Niemców w Chełmcu, kolonizacja jednego z osiedli Chełmca zdecydowała o formalnym rozdzieleniu tej wsi na dwie oddzielne osady: Chełmiec Polski i Chełmiec Niemiecki;
- 1804 r. - nabycie dóbr chełmieckich przez Jana Wittiga von Stuckfelda, wywodzącego się z Bawarii;
- 1857 r. - nastąpił spis powszech na podstawie którego wyliczono w Chełmcu 555 mieszkańców, a ogólna powierzchnia gruntów we wsi wynosiła 1858 mórg dolnoaustriackich;
- 20 listopad 1886 r. - na mocy dekretu dziedzictwa, posesorami Chełmca byli Bolesław i Leon Wittigowie oraz Maria Przychocka z Wittigów, wdowa po Teodorze, dzierżawcy Łososiny Dolnej;
- 1903 r. - pierwsze wzmianki o szkole w Chełmcu;
- 1914 r. - według spisu powszechnego w Chełmcu Polskim mieszkało 1032 osoby, a w Chełmcu Niemieckim było to 325 osób;
- 26 stycznia 1934 r. - nastąpił nowy podział administracyjny powiatu. Według tego dokumentu skład gminy Chełmiec Polski wyglądał następująco: Biczyce Niemieckie, Biczyce Polskie, Chełmiec Niemiecki, Chełmiec Polski, Chomranice, Gaj, Klęczany, Krasne Potockie, Marcinkowice, Niskowa, Rdziostów, Świniarsko, Trzetrzewina;
- 1939 r. - zniesiono nazwy Chełmiec Polski i Chełmiec Niemiecki;
- 1942 r. - władze niemieckie przyłączają do Nowego Sącza część Chełmca – Helenę;
- 1945 (lipiec) - Mieszkańcy osiedla Helena pisali petycje w/s powrotu Heleny do Chełmca do Wydziału Powiatowego i podkreślali, że osiedle zostało przymusem oderwane od Chełmca, i przez Niemców dołączone do Nowego Sącza.
- 1946 r. - majątek dworski został przejęty przez skarb Państwa i rozparcelowany;
- 1 lipca 1951 r. - oficjalnie wyłączono przysiółek Helena z gromady Chełmiec i dołączono do terytorium miasta Nowego Sącza;
- 1 lutego 1977 r. - oderwano z gminy Chełmiec i przyłączono do Nowego Sącza część sołectwa Chełmiec (301 ha). Resztki gminy Nowy Sącz, które nie weszły w obręb miasta, postanowiono przydzielić okalającej odtąd miasto gminie Chełmiec. Odtąd gmina Chełmiec składała się z następujących sołectw: Biczyce Dolne, Biczyce Górne, Chełmiec, Chomranice, Dąbrowa, Januszowa, Jamnica, Klęczany, Klimkówka, Krasne Potockie, Kurów, Librantowa, Marcinkowice, Naściszowa, Niskowa, Paszyn, Piątkowa, Rdziostów, Świniarsko, Trzetrzewina, Wielogłowy, Wielopole, Wola Marcinkowska, Wola Kurowska, Ubiad.
Podsumowanie z historiografi
Chełmiec należy do najstarszych wsi Sądecczyzny. Jego metryka osadzona jest w XIII w., a niewykluczone, że osada pochodzi z jeszcze starszego okresu. Jak widać z powyżej przywołanych źródeł, Chełmiec trwał nieprzerwanie na mapie okręgu sądeckiego przez kolejne stulecia. Wieś rozrastała się sukcesywnie. Nawet okres zaborów, paradoksalnie, okazał się dla Chełmca pomyślny: skrystalizowało się centrum wsi (dwór posesora z otoczeniem), powstało nowe osiedle osadników niemieckich. W takim stanie wieś weszła w czas Polski odrodzonej. Tutaj działał urząd gminy, siedzibę mieli dziedzice wsi. Słowem – wieś była typową miejscowością. Widać było stały postęp w zagęszczaniu ludności i w coraz ciaśniejszej zabudowie.
Okres II wojny światowej przyniósł niepowetowaną szkodę, jaka spadła na wieś. Mianowicie pozbawiona została przysiółka z świątynią katolicką i cmentarzem. I strata polegała nie tylko na uszczupleniu powierzchni administracyjnej wsi, ale przede wszystkim na utracie jednego z najważniejszych elementów przestrzeni wsi, jakim był kościół. Władze Polski Ludowej podtrzymały tę krzywdzącą dla Chełmca decyzję, sankcjonując tę zmianę granic wsi.
Obecnie wieś nie przypomina tego Chełmca sprzed kilku wieków, czy nawet z czasu rozbiorów. Zabudowa wiejska bardzo się skonsolidowała. Od kilku lat widać stopniowe powstawanie w krajobrazie Chełmca kolejnych ważnych obiektów użyteczności publicznej, jak chociażby duże budowle sportowe, czy też nowe inwestycje drogowe. Niewątpliwie ogół przedsięwzięć wpisuje się w ten odwieczny rozwój wsi Chełmiec.